ادب صنعتی

احمدشاه و رضاخانشاهان قاجار – چه ناصرالدین شاه که بواسیر داشت و چه مظفرالدین شاه که از فرط خوشگذرانی در ولایتعهدیِ طولانی پیر شده بود – از وقتی راه سفر غرب را پیدا کرده بودند به بهانه های مختلف از صدراعظم ها می خواستند پول فراهم کنند تا آنها – بس که خدمت کرده خسته شده بودند! – راهی فرنگ شوند و خستگی بتکانند . احمدشاه هم دست کمی از اسلاف خود نداشت خصوصا که مریض احوالی از همان نوجوانی در ناصیه اش پیدا بود و همواره در دور و نزدیک پایتخت بود به گونه ای که به واسطه سفرهای پرهزینه خارج ، سلطنتش "سلطنت تلگرافی" خوانده شده است . یکی از خواندنی های جالب تاریخ معاصر نوع تلگراف هایی است که در واپسین سال های حکومتش بین او و رضا خان مبادله شده است ؛ نوع اصطلاحات ، "مشکلات سفر در داخل" ، "خبر فوت محمدعلی شاه" در سانرموی ایتالیا ، "سفر احمدشاه به اسپانی" ، "مشکلات تهیه بلیط و سفر با کشتی" (ر. ک : "سلطنت تلگرافی(2) اسنادی از واپسین سال های حکومت (احمدشاه)") . در چنین شرایطی از مملکت داری ، رضاخان میرپنج برای انگلیسیها به قدری اهمیت یافت که حاضر شدند یکی از قدیمی ترین و بهترین مهره های خود یعنی سیدضیاء طباطبایی را برای او خرج کنند تا مقدمات سلطنت او فراهم شود. از فرماندهی قشون قزاق تا وزارت جنگ، راه کوتاهی نبود که به سادگی طی شود و ازسوی دیگر تغییر سلطنت واردآوردن ضربه هایی به سلطنت قاجاریه را می طلبید که کودتای سوم اسفند از جمله این موارد به شمار می رود. رضاخان ازآن پس عضو ثابت تمامی کابینه های دولت شد تا سرانجام به رئیس الوزرایی و پادشاهی ایران رسید. بی شک او تنها افسر نظامی ایران نبود که می توانست به مقامات بالاتر ارتقا یابد و توان حکومت بر ایران را پیدا کند اما احتمالا پیشتر توانسته بود ادب صنعتی...

قزاق های ایرانی ، سیدضیاءِ انگلوفیلقزاق ها که نیروی اصلی عمل کننده در کودتای سوم اسفند بودند ، تنها در نام قزاق بودند و در اصل نیروهای ایرانی بودند که تشکلی نظامی را ابتدا تحت نظر افسران روس به وجود آوردند . به آنها "بریگاد قزاق" گفته می شد: واحد سواره‌نظام‌ ارتش‌ ایران‌ از زمان‌ ناصرالدین‌شاه‌ (حک :1264ـ1313) تا دورة‌ احمدشاه‌ (حک : 1287ـ1304 ش‌) براساس‌ نمونة‌ واحد قزاقهای‌ ارتش‌ روسیه‌. بریگاد، واژه‌ای‌ فرانسوی‌، برابر تیپ‌ و شامل‌ چند واحد نظامی‌ به‌سرکردگی‌ یک‌ سرتیپ‌ است‌. پس‌ از شکستهای‌ پیاپی‌ ایران‌ از روسیه‌ در زمان‌ فتحعلی‌شاه‌ (حک : 1212ـ1250) و لشکرکشی‌ بی‌نتیجة‌ محمدشاه‌ (حک : 1250ـ1264) به‌هرات‌، همچنین‌ شکست‌ ایرانیان‌ از انگلیسیها در جنوب‌ و از ترکمانان‌ مرو در اوایل‌ دورة‌ ناصری‌، قشون‌ ایران‌ از هم‌ فروپاشید. ناصرالدین‌شاه‌ که‌ در اندیشة‌ تشکیل‌ ارتش‌ نوین‌ بود، در دومین‌ سفر به‌ اروپا در ایروان‌ با هنگ‌ سوار قزاق‌ روبرو شد که‌ با لباس‌ متحدالشکل‌ در طولِ مسیر، تشریفات‌ نظامی‌ به‌جا می‌آوردند و نظمشان‌ نظر وی‌ را جلب‌ کرد. ازاین رو در تفلیس‌ برای‌ تشکیل‌ واحد سواره‌ نظام‌ قزاق‌ با دوک‌ بزرگ‌ میشل‌ پاولویچ‌ مذاکره‌ کرد و با موافقت‌ تزار، نخستین‌ هیئت‌ روسی‌ به‌فرماندهی‌ کلنل‌ دومانتویچ‌ همراه‌ با سه‌ افسر و پنج‌ درجه‌دار قزاق‌ در 1296به‌ تهران‌ آمدند . همچنین‌ تزار هزار قبضه‌ تفنگ‌ و چند توپ‌ برای‌ دو توپخانة‌ سبک‌ به‌ناصرالدین‌ شاه‌ اهدا کرد . دومانتویچ‌ مأمور تشکیل‌ گروه‌ حفاظت‌ ویژة‌ شاه‌، مرکب‌ از پانصد قزاق‌ بود که‌ بنا به‌ قرارداد میان‌ فرمانده‌ روسی‌ و دولت‌ ایران‌، امتیاز آن‌ به‌شاه‌ اختصاص‌ داشت‌. بدین‌ترتیب‌، گارد قزاق‌ از نیروی‌ نظامی‌ دولتی‌ ادب صنعتی...

فی الجمله ، کودتای سوم اسفند احمد شاه ، در هنگام کنارگذاشته شدن پدرش محمدعلی شاه از قدرت ، نوجوانی بود . چند سالی صبر کردند تا جوان شد و در 1293 ش. تاجگذاری کرد . انگلیس به طرق مختلف میخ قدرت در سرزمین ما کوبیده بود تا خیمه خود را برپا نگه دارد . از جمله با بعضی از خانها یعنی قدرتها و حکومتهای محلی ارتباط برقرار کرده بود. گاهی به آنها باج هایی می داد تا همصدا و همقدمش باشند. در عوض آنها – مثلا خاندان هایی از بختیاری ها یا طرفداران شیخ خزعل - مراقبت از لوله های نفت و منافع دیگر انگلیس را بر عهده می گرفتند. 1293 تا 1297 (1914 تا 1918) سال های جنگ جهان اول هم بود. روسیه تا کرج پیشروی کرده بود. احمدشاه بعد از قرارداد 1919 نطقی در مجلس ضیافت امپراتور انگلستان کرده بود که به مذاق شان خوش نیامده بود و دلخور شده بودند ؛ خصوصا که از قبل هم بریتانیا قاجار را متمایل به روسیه می دانست . بیراه هم نمی گفتند. محمدعلی شاه مستقیما از روسها پول می گرفت (پایان پادشاهی ، ص14) . قرارداد 1919 بین وثوق الدوله نخست وزیر ایران و کاکس وزیر مختار انگلیس سندی بود برای وام گرفتن و ارائه خدمات به انگلیسی ها در ایران به خرج ایرانی ها . در ماده سوم قرارداد تشکیل قوه ای متحدالشکل در ایران پیش بینی شده بود و بنا به ضمیمه محرمانه قرارداد ، احمدشاه و جانشینانش به شرط مشاوره در تصمیمات تحت حمایت انگلیس قرار می گرفتند . سپرده شدن زمام امور مالی و نظامی ایران به انگلیسی ها طبق بندهای قرارداد ، به معنای واگذاری زمام ایران به انگلیسی ها بود ؛ به ویژه آنکه وقتی قراردادی بین دو کشور به امضا می رسد ، حق مخالفت و دخالت از هر فرد یا کشور دیگری سلب می شود. در حاشیه این قرارداد اتفاقات مهمی رخ می داد. انگلیس قوی ترین ادب صنعتی...

قرارداد 1919حسن ارفع فرزند‌ پرنس‌ رضـا‌ خـان،ارفـع الدوله،همان رضا دانش ارفع در 19 اردیبهشت‌ سال 1274 هـ ش.در شهر‌ تفلیس به دنیا آمد. پدر وی میرزا رضا خـان از چهره‌های مرموز و عجیب‌ دوران قاجار بود ؛ پسر‌ حاج‌ شیخ حسن صراف ایروانی که کـاسبی جزء بوده است. بـنا بـه‌ خاطرات حسن ارفع، میرزا ابراهیم پدر حاج شیخ حسن وزیر خان ایروان بود و جدّ وی شیخ‌ حسن به دلیل تسلط‌ روسها بر این خطه به تبریز مهاجرت کرد.رضا به خدمت دولتی راغـب بود. به تهران رفت و میرزا محمود خان علاء الملک،زمانی که به سمت کارپرداز اول یا سرکنسول‌ ایران‌ در‌ تفلیس معین شد،همشهری خود رضا را به عنوان نوکر و پیشخدمت به تفلیس برد.او در حـین خـدمت زبان روسی را آموخت و از نوکری شخصی به مترجمی و سپس نیابت کنسول‌‌ (کنسولیاری‌) ایران در تفلیس رسید.در همین زمان بود که رضا با ملکم خان ناظم الدوله آشنایی‌ یافت و توسط او«دانش»نامیده شد و پس از چـندی«دانـش»را تخلص شعری‌ و«ارفع‌»را نام‌ خانوادگی خود قرار داد. حسن ارفع به نظام وارد شد و پله های ترقی در ارتش ایران را یک به یک طی کرد.سال‌ 1318 با ارتقا به درجه سرتیپی، مدیر دروس دانشگاه جنگ شد و پس‌ از‌ آن در سال 1321 به فرماندهی لشکر اول رسید؛در این سالها‌ او‌ در‌ حال تبدیل شدن به یکی از «چـهره‌های مـؤثر و درجه اول سیاسی و اطلاعاتی سالهای 1320‌-1332‌»بود.ارفع از فرماندهی مرکز تعلیماتی تهران در سال 1321به معاونت‌ ستاد‌ ارتش‌ و ریاست‌ رکن 2 منصوب گردید.ضمنا فرماندهی سواره‌نظام نیز با او بود.با ورودش به ستاد‌ ارتـش‌، رقـابت او با رزم‌آرا آغاز شد. هردو،که در زمان رضا شاه‌ محلی‌ از‌ اعراب نداشتند،پس از شهریور 1320 چون امرای قدیمی و افسران قزاقخانه ارتش را بازنشسته کردند‌ موقعیت‌ ممتازی‌ پ ادب صنعتی...

پس از مشروطه و کابینه های جوانمرگ عمر کوتاه و شاید به طور متوسط سه ماهه دولتهای متزلزل پس از مشروطه علل مختلفی داشته که بعضا طبیعی و بعضا تصنعی بوده اند. پس از انقلاب مشروطه کابینه هایی که روی کار آمدند به علل مختلف با مشکلات عدیده ای مواجه بودند ؛ به گونه ای که در طول 14 سال 51 کابینه و هر سه ماه یک کابینه ، میانگین تغییرات طی این دوره بوده که وضعیت خوبی را در دولتهای اوایل مشروطیت بیان نمی کند . علل داخلی و خارجی گوناگونی در این بحران ها سهیم بودند ("واکاوی ریشه های بحران در کابینه های ایران" ، ص197) . وثوق الدوله که یکی از نخست وزیرهای توانا و سیاس عهد قاجار شناخه می شد ، در دوره احمدشاه بزودی دریافت که نمی تواند از عهده بحران های پی در پی برآید و تقاضای موافقت با استعفا کرد و در عین حال مجبور شد تاآمدن شاه از فرنگ و اقامت طولانی در اروپا بر سر کار بماند ؛ ژوئن 1920 / خرداد 1299: احمد شاه مورد استقبال قرار گرفت . اما در لحظه ای که پا به درون کاخ گلستان گذاشت ، تظاهرات آشکارا رنگ ضد انگلیسی به خود گرفت . شاه حقیقت قضیه را دریافت و کمتر از 48 ساعت بعد وثوق الدوله برکنار شد (زمینه چینی های انگلیس ، ص48) . شعارها نشان می داد تظاهر کنندگان انگلستان را از مقصرهای شاخص اوضاع می دانند . بخشی از برنامه خروج تدریجی انگلیسی ها از کشور در پایان جنگ جهانی اول در همان روزها رخ داد (ر. ک: همان ، ص48و49) . وثوق الدوله که رفت ، نوبت به مشیرالدوله رسید . حسن پیرنیا مشهور به حسن مشیرالدوله (1251-1314ش.) با حکم 27 ژوئن 1920 احمدشاه نخست وزیر شد. این البته یکی از دوره های نخست وزیری چهره ای بود که دارای تمایلات ملی شناخته می شد . مرد بلند قامت میدان سیاست ، درستکار و بیغرض دانسته می شد ، بر ادب صنعتی...

خان در راهِ شاهی رضا خان (1256 – 1323ش. ) مردی به نظر می رسید که بنا به تلقی انگلیسی ها در سالهای پس از مشروطه می توانست مرد قدرتمند مدافع منافع انگلیس باشد . اما شرایط از نظر اجتماعی و سیاسی به گونه ای نبود که او بتواند در روندی طبیعی قدرت را به دست گیرد . جمع بندی این بود که باید در غیاب رقیب یعنی روسیه که در پی انقلاب 1917 تقریبا از دور خارج شده بود ، دولتی وابسته روی کار آید . این دولت وابسته لزوما می باید متکی بر ارتشی متحدالشکل باشد که با قدرت نظامی اعمال حاکمیت نماید . اینجا بود که ضرورت استقرار مرد قدرتمند را پیش کشیدند و گناه ناکامی ها را به گردن مشروطه ای که در انواع آشوبها و دسیسه ها گرفتار شده بود و به قول حسین آبادیان (ایران از سقوط مشروطه تا کودتای سوم اسفند ، ص21) دیگر"وجود خارجی نداشت" انداختند. کودتا نقطه عزیمت چهارده سال تلاش گروه های بحران ساز داخلی و انگلیسی های ذی نفوذ در مناسبات سیاسی ایران بود. کودتا نعم البدل قرارداد 1919 بود زیرا اهداف قرارداد را با امکانات ایران و نه انگلیس عملی ساخت ؛ با این تفاوت که بنیاد حکومت را هم دگرگون نمود و ضامن اجرایی آن را دیکتاتوریِ"رضاخان" قرار داد ( ر. ک : همان ، ص30) ؛ چهره ای که می رفت تا "رضاشاه" شود. او در شرایطی وارد میدان می شدکه در سال های پس از مشروطه خصوصا پس از قرارداد 1919 ایران و انگلیس ، با انواع قیام های کوچک و بزرگ آزادی خواهانه و استقلال طلبانه و در کنار آنها انواع آشوب آفرینی و تردید افکنی به نام کمیته مجازات علیه مشروطه و میرزاکوچک خان و شیخ محمد خیابانی ، نیز بحران های پدیدآمده از سوی امثال سیدعلی یزدی پدر سیدضیاء ، سردار محیی ، میرزاکریم خان رشتی ، سلیمان میرزا اسکندری ، سیدمحمدرضا مساوات ، محمدعلی خ ادب صنعتی...